FİNAL ÖDEVİ: 'HİZMETÇİLER' (JEAN GENET) OYUNUNDA CİNSELLİĞİN İNŞASI

Fatma Işık Tuğcu

‘Hizmetçiler’ (Jean Genet) Oyununda Cinselliğin İnşası

‘ Artık babasız olduğuna göre bir babanın anısıyla baş etmek zorundasın. Çoğu zaman bu anı, hayattaki bir babadan daha güçlüdür; emredici, uzun ve sert konuşmalar yapan, evet ve hayır diyen bir iç sestir; bir tür ikili koddur; Evet hayır evet hayır evet hayır; zihinsel ya da fiziksel her hareketinizi, en küçük bir hareketinizi bile yönlendirir. Hangi noktadan itibaren kendiniz olursunuz? Tam olarak asla; her zaman onun bir parçasısınızdır. İç kulağınızdaki bu ayrıcalıklı konumu, babanıza çektiğiniz son ‘kıyak’tır. Tüm babalar bu ayrıcalığı kullanır.’

                                                                                                                 Donald Barthelme[1]

 

GİRİŞ

Jean Genet, dehşetin ve kötülüğün altında yatan yalın kat insanın yazarıdır. Hırpalanmışların, hor görülmüşlerin, ötekileştirilmişlerin, boğazına kadar çamura gömülmüşlerin, haykırmak isteyip de, kendi sesinde boğulanların yazarıdır. İktidarın cüceleştirdiği, hiçleştirdiği ‘yığınların’ ve artık kendi hiçliklerine kendilerinin bile inandığı, merkezi otoritenin sistemin en dışına savurduğu yığınların yazarıdır. Genet’in kötülüğe adanmışlığı özgürlüğü açığa çıkarmak ve uzlaşmamak adına bir adanmışlıktır. Kendi hayat hikâyesinden ve yaşanmışlıklarından gelen bıçkınlığı uzlaşmacı ve konformist düşünce tarzının da karşıtıdır.

Genet, yazarlığının mayasını oluşturan ötekinin içindeki öze ulaşma serüvenini şöyle tanımlar:

 ‘Hayatta her şey bana yasaktı… O yüzden ben de bir muhasebeci ya da yazar konumunu değil, dünyayı gözlemleyebileceğim bir konumu benimsedim. On üç ya da on beş yaşımdayken içimde gelecekte olacağım yazarı yarattım.’[2]

Genet’e göre özgürlük yolunu açmanın tek yolu; ‘rolünü oynamayı reddetmektir.’ Hepimiz bir oyunun parçasıyız, bize biçilen rollerin ağırlığı altında yok oluyoruz. Gerçek varoluş ise ancak rolümüzü oynamayı reddetmemizle başlar. Gerçeğin ‘rol oynama’ biçimiyle yadsınması Genet oyunlarının asal izleğidir. Toplumsal düzenin sembolleri, oyunlarında metaforik anlamlarla, ‘rolden ibaret’ oyun kişileri ile ortaya konur. Yani oyun karakterlerinin içsel bütünlüğü yoktur, kendilerinden uzaklaşmış, dayatılmış rollerin karmaşık bir toplamı olan mask taşıyıcılardır, onlar. Ve aslında yokturlar, ölüm yazarın tüm oyunlarının merkezindeki olgudur, bu yüzden. Genet’in karakterlerinin özü yapay görünümün kendidir.

1946 yılında ilk kez sahnelenen oyunu Hizmetçiler’de, bunu açık bir şekilde görebiliriz. Açılış sahnesinde Bayan ile bir hizmetçinin diyalogundaki gerçekliğin bir yanılsama olduğu, aslında her ikisinin de hizmetçi olduğunun sonradan anlaşılması gibi. Toplum tarafından aşağılanmanın intikamını fantastik dünyada almaya çalışan iki kız hizmetçi kız kardeşin hikâyesi, gerçek dünyada Papin Kardeşler’in hikâyesinden esinlenerek yazılmıştır.

Bu çalışma, Hizmetçiler oyununda, cinsel kimliklerin kurgulanışı, iktidarın oluşturduğu ‘rollerle’ kendi gerçekliğini nasıl kurduğu ve bu gerçekliğin aslında bir yanılsama mı olduğu soruları ekseninde geliştirilecektir.

Birbirinin Parçası ve Celladı Üç Kadın: Claıre, Solange ve Bayan

İktidar, varlığını benliği yapılandırılmış ve yönetilmeye hazır hale getirilmiş kitleler üzerinden sürdürür. İtaatin sağlanmasının ilk şartı; kalıba dökülmüş yönelimler ve istemlerdir. Bireylere giydirilmiş toplumsal roller, otoritenin gücünü sağlamlaştırması ve kendini güvende hissetmesinin gereğidir.

‘Dramatik ve yönetimsel egemenliğin dramaturjik kavramlar olduğunu ve bu türde egemenliğe sahip kişilerin başka türde iktidar ve otoritelerinin olmayabileceğini açıklığa kavuşturmakta yarar var. Herkesin bildiği gibi, gözle görülür önderlik konumlarındaki oyuncuların gücü sıklıkla sembolik olmaktan öteye gidemez; ya bir pazarlık sonucu, ya potansiyel bir tehdit oluşturabilecek bir konumu etkisiz hale getirmek için stratejik biçimde vitrinin arkasındaki gücü ve dolayısıyla vitrinin arkasındaki gücün ardındaki gücü gizlemek için seçilmişlerdir.’ (Goffman; 2014, 103)

Jean Genet’in Hizmetçiler oyunu, toplumdaki hiyerarşik düzenin sorgusudur. Bu hiyerarşik yapılanmada en altta kalanların, hiçleştirilenlerin, kendi kendilerini yok edenlerin travmatik ruh halleri, kendilerine yabancılaşmaları karakterlerin asal özellikleridir. İçselleştirilmiş baskının, değersizleştirilme ve sürekli aşağılanmanın ezilenlerde yarattığı çürüme ve sonunda iktidara öykünme biçiminde yansıması, Genet oyunlarındaki çatışmanın dinamosudur.

Oyundaki iki kız kardeş  Claıre ve Solange’ın birbirlerine verdikleri değer bile, kendilerine sahip olan Bayan’a göre biçimlenmiştir. Oyun içinde kurdukları oyunla evin hanımının rolünü oynarken, iki kız kardeşin iktidar savaşına tanıklık ederiz, aslında.

Solange : Ne yani, sana destek olmak istiyorum. Seni avutmak istiyorum. Ama benden hoşlanmadığını da biliyorum. Benden iğreniyorsun. Bunu biliyorum, çünkü bende senden iğreniyorum. Kölelerin sevgisi böyledir. Birbirlerini sevmezler.

Clarie : Ben sevgiyi zaten düşünmüyorum. Ama yüzümü, hemencecik, pis bir koku gibi yansıtan şu korkunç aynadan da illallah. İşte sen benim pis kokumsun. Pekala, pekala işte hazırım. Zaten benimdir. Bütün bu odalar benim olacak.[3]

Oyundaki toplumsal iktidar basamaklarının en üstünde; evin beyini hapse atan yargı, polis, din kurumlarından oluşan devlet vardır. İktidarın ikinci basamağında, evin beyi bulunmaktadır. Evin beyi, erkek olmasının yanı sıra sınıfsal üstünlüğünün göstergesi olan karısına sunduğu rahat yaşam koşulları nedeniyle de iktidarın evdeki temsilcisidir. Evin beyinden sonraki iktidar, Bayan’dır. Solange ve Claıre ise, cinsiyetleriyle birlikte sınıfsal konumları gereği en altta olanlardır.

Hizmetçilerin içlerinde büyüttükleri öfke, Bayan’a asla yansımaz. Hatta iki kardeş Bayan’a hizmette birbirleriyle yarışırlar. Onlara vereceği entarilere tav olurlar. Bunun için birbirlerini yerler. Bayan’ı öldürme planları bile bu cesaretsizlikleri ve iktidar kavgaları yüzünden kendi sonlarını hazırlar. İki kız kardeşin hayattaki tek amaçları; ‘Bayan’ olmaktır. Çünkü ‘Bayan’ olmak demek; ‘insan’ yerine konmak demektir, kibar olmak demektir. Süslü entariler giyip, mücevherlere sahip olmak demektir. Bulaşık kokusundan kurtulup güzel kokmak demektir. Ve dolayısıyla bir erkek tarafından sevilmek demektir.

Claıre: Sözümü kesme. Ben ne dediğimi bilirim. Bana Claıre derler. Her şeyin altından kalkmasını bilirim. Yetişir! Orospuluk yapmaktan, maşa olmaktan, inançsız, öksüz ve pasaklı bir rahibe hayatı sürmekten bıktım artık. Sunağın mumunu yakmak varken, havagazı fırınını tutuşturmaktan usandım. Herkes bana arsızın, kokuşmuşun biri gözüyle bakıyor. Sen de öyle bakıyorsun.[4]

Hizmetçilerle Bayan’ı sınıfsal ayrımın ötesinde, cinsiyet zemininde buluşturan ve ortak yalnızlıklarının göstergesi olarak çizilmiş Sütçü Mario’nun adı oyun boyunca sık sık kullanılır:

Claıre: (Bayan’ı taklit etmektedir.) : Güzel olacağım! Benden nefret ediyorsun değil mi? Beni uysallığınla, alçak gönüllülüğünle, kuzgun kılıçlarınla kasımpatılarınla eziyorsun. Yok yere insanın ayağı takılıyor. Her köşede bir çiçek. Amann… Ne korkunç! Güzel olacağım! Senden de güzel olacağım! Hiçbir vakit benim güzelliğime erişemeyeceksin. Şunu iyi belle: Mario’yu bu vücut ve bu suratla kandıramazsın. Bu genç ve kaba sütçü bana metelik vermeyebilir. Ama bak, ondan çocuğun olursa…[5]

 Bayan karakteri, burjuva sınıfın temsilcisi olarak çizilmiştir. Her şeyi göstermeliktir. Sahte ve şatafatlıdır. Konuşmaları kibar ancak kırıcıdır. Nezaket ve şefkatle örtülmüş aşağılamaları, Claıre ve Solange’ı onca yıldır tanımasına rağmen hala karıştırıyor oluşu, her çarşı dönüşü hesapları kontrol edişi ait olduğu sınıfın özelliklerini yansıtmaktadır.

Bayan: (…) Yıllardan beri, bir gün olsun, gerçek sevgiye ulaşmamış inceliğiniz sinirlerime dokunuyor. Kanımı kurutuyor. Ruhumu sıkıyor.[6]

Bayan: (…) Ah, siz çok şanslısınız! Claire’le senin dünyada kimseniz yok. Hayatınızın çerden çöptenliği yüzünden öyle felaketlerden kurtuluyorsunuz ki.[7]

Bayan : (…) Hoş neyiniz eksik ki? Eski entarilerimle bile prensesler gibi giyinebilirsiniz.[8]

Bayan’ın maskesi, Claıre ve Solange’ın maskesinden daha belirgindir. Sürekli nasıl görüneceğinin, çevresindekilere nasıl bir imaj yaratacağının telaşı içindedir. ‘Daha güçlü kadın olma’ ideali ile ‘yaslı ve yorgun kadın’ çatışmasını yaşamaktadır. Ancak yüzeyde görünen bu çatışma Bayan’ın asal çatışmasını gizleyen bir perdedir. Kocasına olan sevgisi de yası gibi sahtedir. Bayan’ın tüm ‘iyilikleri’ de bir yanılsamadır. Yaptığı her ‘iyilik’ için bir beklentisi vardır.

Bayan : (…) Kocam için giyinip kuşanmayı sürdürmeliyim gene. Ne dersin, kocası sürgünde olanlar için bir yas modası çıkarmalı? Aklınla yaşa, ölümünde tutacağım yastan daha kelli fellisini tutarım. Yeni ve daha cici tuvaletler diktiririm. Siz eskilerimi giyerek bana arka çıkarsınız. Onları size verirsem belki tanrının kocama el uzatmasını sağlarım. Kimbilir?[9]

 

SONUÇ

Her üç kadın da özgün birey olmak için çırpınan bir öz taşır. Bunu engelleyen baskının ve aşağılanmanın dozu arttıkça karakterlerin kıyıcılıkları ve öfkeleri de artar. Claıre ve Solange, sonunda kendi kıyıcılıklarının ve öfkelerinin kurbanı olurlar. Sınıfsal konumlarından dolayı aşağılanmanın ve ikincilleştirilmenin dozunu daha ağır hisseden hizmetçiler de kişilik yarılması çok daha derindir. İçinde yaşadıkları durumu kabullenme ile isyan etme, Bayan’ı sevme ile onu öldürme arasında gidip gelirler. Sürekli arafta yaşarlar. Solange, okuyarak arafta olma durumundan sıyrılmaya çalışır. Gazetelerde okuduğu suç haberleri, Bayan’ı öldürme ve bu şekilde ‘hizmetçilik rolünden’ azat olma yönündeki tutkulu arzusunu körükler. Claıre’nin okuduğu ‘Hafiye Dergisi’ de onun bir cinayeti planlamasının ilk ışıklarını yakmıştır. Yaşadıklarının değiştirilebilirliğinin ilk tohumunu atar. ‘Rolünü’ oynamamak, kurtuluşun ilk adımı olabilir. Böylece tıpkı dedektif gibi, veriler toplayarak Bayanın kocasını suçlayan mektuplar yazar, polise.  Claıre, mektupları Bayan’ın kaleminden çıkmış gibi yazmıştır. Böylelikle Bayan’ın da suçlu olduğu ve suçu kocasına attığı imajını yaratmaya çalışır. Ancak bu planları kendilerinin sonunu hazırlar. Claıre, Bayan’ın çayına uyku ilacı katıp onu öldürmeyi başaramayınca, Solange daha fazla köle rolü oynamayı reddeder. Buna karşılık Claire çayı kendi içer ve böylelikle Solange’den bir adım öne geçer. Solange ise, Bayan’ın taklitçisi kız kardeşini yok etmeyi başarmış, rolden çıkmış, ‘suçlular’ saffına katılmıştır.

Hizmetçilerin Bayan’ı sevmesi, cinsel tutku ve nefretin bir karışımıdır. Bayan, kutsal olandır ve bu tutkularını ona taparak değil, onu yıkarak sağlarlar. Claıre, Bayan’a ‘Tatlı Bakire’der ve onu tanımlarken ‘Sizin fildişi bağrınız! Sizin altın baldırlarınız! Sizin amber ayaklarınız’ gibi Bakire Meryem’e dair anlatılan öyküleri çağrıştıran sözler söyler.

Clarie’nin kardeşini zehiri kendisine vermeye zorlayarak intihar edişi, bile bile İsa’nın çarmıha gerilmesine izin vermesine bir göndermedir. Kutsallaştırma kutsal olanı yıkmaktır, kendini yok etme, Tanrı’yı yok etmekle başarılabilir ancak. (Innes, 2004, 16)

Hizmetçilik olgusu üzerinden işleyen oyun ‘köleliğin’ insanı nasıl insan olmaktan çıkardığını, dışlananların kaba, öfke ve nefret dolu dünyaları ile yansıtır. Gerçek dünya ile temsili dünya, oyun kişilerinin yer değiştirmeleri; ‘gerçekliğin’ göreceliliğini işaret eder. İki kız kardeş arasındaki gerilim, biri isyancıyı oynarken diğerinin daha uzlaşmacı olması şeklinde oyun boyunca sürer. ‘Kölelikten’ kurtulmak ancak ölüm karşısında kayıtsız kalarak, hayatın sürdürülmesini sağlayan kuralların üstüne çıkmakla mümkündür.

 

 

 

KAYNAKÇA

 

Genet, Jean, (1990) Hizmetçiler, (Çev: S. Birsel). İstanbul: Nisan

Innes, Chrıstopher, (2004) Avant-Garde Tiyatro, (Çev: B. Güçbilmez, A. V. Kahraman). Ankara: Dost

Sennett, Richard, ( 1993) Otorite, (Çev: K. Durand) İstanbul: Ayrıntı

Goffman, Erving, (2014) Günlük Yaşamda Benliğin Sunumu, (Çev: B. Cezar) İstanbul: Metis

Lentricchia, F., McAuliffe, J. Katiller, Sanatçılar ve Teröristler, (Çev: B. Yıldırım) İstanbul: Ayrıntı

---

[1] Aktaran; Sennett, R.(2014) ‘Ototrite’, S. 27

[2]Lentricchia, F. & McAuliffe, Katiller, Sanatçılar ve Teröristler, S. 134.

[3] Genet, J. Hizmetçiler, 1990, S. 31-32.

[4] a.g.e. S. 31

[5] a.g.e, S.10

[6] a.g.e. S.39

[7] Aa.g.e. S.37

[8] a.g.e. S.40

[9] a.g.e. S. 41

KİMLİKLERİN OYUNU HİZMETÇİLER OYUNUNUN CİNSİYETİN İNŞASI BAĞLAMINDA OKUNMASI

                                                                                                                       Tülin TURAN*

Hizmetçiler, Jean Genet’in 1947’de ilk olarak kaleme aldığı oyunudur. Absürd tiyatro akımının önde gelen yazarlarından Jean Genet’in önemli eserlerinden biridir. Absürd tiyatro olmasından olayı hizmetçiler oyunu, içerisinde kurgu içerisinde kurguyu barındırarak her bir noktasında bizlere farklı anlamlar sunmaktadır.  Oyun üç ana karakterden oluşmaktadır; Claire, Solange ve Bayan. Claire ve Solange iki kızkardeşler ve evin hizmetçileridirler, bayan da isminden de anlaşılacağı üzere evin “hanımı” rolündedir. Bu oyun cinsiyetin inşası bağlamında kimliklerin oluşumu, performatifliği ve ezen - ezilen ilişkisi analiz edilmeye çalışılacaktır. Butler’ın performatif inşası tanımına bakacak olursak performatifliği şöyle tanımladığını görürüz; “bedensel hareketler, edimler ve arzu performatiftir. Dışa vuruyormuş gibi yaptıkları öz veya kimlik aslında bedensel işaretler ve diğer söylemsel yollarla imal edilen ve sürdürülen üretimlerdir. Toplumsal cinsiyetli bedenin performatif olması demek, gerçekliğini teşkil eden çeşitli edimlerden ayrı bir ontolojik statüsü olmaması demektir (2008:224).  Buradan aslında kimliklerin aslında bir müzakere ve mücadele biçimi olarak sabit olmayan bir kurgudan oluştuğunu söylemek yanlış olmasa gerek.

Bauman ise kimliği şöyle tanımlamaktadır; "Kimlik denen mefhum modern bir icattır. Kimlik bir görev bilinci, en başından bir münferit görev olarak biçilmiş ve de modern akla, pratiklere yerleşmiştir. Belirsizlikten kaçış yolu bulmak bireyin kendisine bağlıydı. Öğretmenler, eğitmenler, koçlar, danışmanlar, rehberler hangi kimlikleri edinmek ve onları elde tutmak konusunda en iyi bilgilere sahip olduklarını iddia ediyorlardı (1996:19)” (aktaran Gürel 2012:21). Hall'a göre, "kimlikler, kişilerin almaya zorunlu oldukları birer posizyondur, bir yandan da bir temsiliyet olduklarını bildikleri bir posizyonudur. Ancak, bu temsiliyet her zaman karşısındakinin noksanlığı, ayrımı, ötekinin bulunduğu konum üzerinden kurulmaktadır, bu yüzden hiç bir zaman yeterli olamazlar (1996:6)” (aktaran Gürel 2012:24). Dolayısıyla kimliklerin oluşumu içerisinde “ben” ve “öteki” yi barındırarak, biyolojik bir oluşumda ziyade toplumsal kırılmalar içerisinde sürekli değişkenlik gösterebilen oluşan bir kurgudur.

Altun’un (2015:80) aktardığı üzere egemen sınıf/söylem tarafından tanımlanan/inşa edilen kimlik, inşasının sınıfsallığını da örterek bir tahakküm aracına; madun/ezilen/sınıf/söylem tarafından kurulan kimlik ise egemen söyleme karşı bir direniş aracına dönüşür. Tahakkümün çok boyutluluğu göz önüne alındığında ezilenlerin kimlik tasarımlarının özcü politikalara dayanması egemen ideolojisinin tanımıdır. Bu bağlamdan hareketle öncelikle karakterlere bakarak oyunu okumaya çalışacağız.

KİMLİKLERİN OYUNU VE DİRENİŞ

 Claire ve Solange bu oyunun ezilen iki ötekisini temsil etmektedirler. Öteki olmalarından dolayı bulundukları konuma aslında başkaldırıda bulunmaya çalışmaktadırlar ancak bunu gerçek anlamda yapamayıp kurgu içerisindeki kurguyla yapmaya çalışmaktadırlar. İkisi de evdeki iktidardan yani bayandan kurtulmak istemektedirler ancak ikisi birbirlerine baktıklarında aslında kendi ötekiliklerini gördükleri için birbirlerinden de kurtulmayı ve tek başına kalmayı istemektedirler. Aslında birbirlerine baktıklarında gördükleri yansıma hem kendi yansımaları olduğu için aslolarak kendilerinden kurtulmak istemektedirler. Aynı zamanda ikisi de sütçü Mario’yla “kırıştırmak”tadırlar. Mücadele edilirken olağan süreçte dayanışmayla birlikte bir direnişin kurulması beklenir ancak buradaki direnişte birlikte mücadele etme kısmından bir parça söz edilebilir. Çünkü iki kızkardeş direnişe kendi kurgularıyla geçtiklerinde aslında bayanın kendilerine davrandığından bile daha kötü davranarak, kendi ezilmişliklerinin birbirlerinin yüzlerinde yansımış olduğunu gördükleri için öfkeden daha acımasız davranmaktadırlar. Özellikle Claire kendi yaptıkları kurguda bayanın yerine geçtiğinde şöyle söylemektedir;

……

Solange: Ama bayanı gene de yok yere öldüremeyiz.

Claire: Yok yere mi? Çektiklerimiz yetişmez mi sanki? Niçin öldürmeyecekmişiz, lütfen söyler misin? Benim bilmediğim bir neden mi var? Bundan daha sağlam bir neden hiçbir yerde ve hiçbir zaman bulunamaz. Bu gidişle bayancığımız kahkahaları savurarak bizi gene kararsızlık içinde bastırır. Tabii kahkahalarının arasına gözyaşlarını, o derin iç çekmelerini sokuşturmayı da unutmaz. Hayır, hayır. Bu işin ünü benim olacak. Sen zehirleyemedin ama, bayanı ben zehirleyeceğim. Sana da buyruklar vereceğim. Sıra ben de!.

Solange: Yoo, ben hiçbir zaman…

Claire: Peşkiri ver! Çamaşır mandallarını ver! Soğanları soy! Havuçları kazı! Camları sil! Paydos artık bunlara. Paydos! Aa, dur unuttum. Muslukları kapa! Paydos bunlara! Benim de hizmetçilerim olacak.   

Claire’in sözlerinden anlaşıldığı üzere, iktidarı yani bayanı öldürdükten sonra istediği şey, kardeşiyle birlikte eşit düzlemde yaşayacakları bir yaşam değil de kendisinin iktidar olduğu ve kardeşine bu sefer kendisinin hükmettiği bir geçişkenliktir. Solange açısından da benzer bir durum söz konusudur. Kendin kurguladıkları oyunun içinde bayanı öldürdüklerinde Solange’ın da bayanın yerine geçerek “bayan Lemercier” olma hayali vardır.     

Bayan da evin “hanımı” olmasından dolayı o evdeki iktidarı temsil etmektedir. Bayan’ın “kocası” hizmetçiler tarafından yazılan mektuplar sonucunda hırsızlık ithamıyla tutuklanmış, o yüzden hizmetçilerle birlikte evde artık kendisi kalmıştır. Dolayısıyla da hizmetçilerin başkaldıracağı artık tek kişi kalmıştır. Bayan karakter olarak iktidar olma rolünü yerine getiren güzel, sürekli süslü kıyafetler giyen, hizmetçileri ezerek onlara kötü davranan, odasında sürekli çiçekleri olan, mücevherler takarak, beyaz parıltılı kıyafetler giymektedir. Kadının odasındaki düzenden, kıyafetlerine kadar aslında her şey iktidarın gücünün göstergesiyken, hizmetçilerin giydiği siyah elbiseler onların ezilmişliğin, ötekiliklerinin göstergesidir.    

Bayanın evde olmadığı zamanda onun kıyafetlerini giyerek ve onun rolünü üstlenerek onu öldürme provasını sürekli yapmaktadırlar. Bayanın yerine geçen Claire ve Claire’in yerine geçen de Solange olur. Bayanın rolünü üstlenen Claire hatta bayandan daha sert bir şekilde kızkardeşine davranarak, onu bir de sütçüyle “kırıştır”dığı için azarlar. Aslında burada bayanın da genç sütçüyü aslında “ayartmak” istediğini algılıyoruz. Bayan (Claire) ile Claire (Solange) arasında geçen diyalogda şöyle söylemektedir bayan;

…

Claire: Güzel olacağım! (Aynada kendine çekidüzen verir) benden nefret ediyorsun değil mi? Beni uysallığınla, alçak gönüllülüğünle, kuzgun kılıçlarınla, kasım patılarınla eziyorsun. (Ayağa kalkar, daha yavaş bir sesle) Yok yere insanın ayağı takılıyor. Her köşede bir çiçek. Amann. ne korkunç! (Yeniden aynada kendine bakar) Güzel olacağım! Senden de güzel olacağım! Hiçbir vakit benim güzelliğime erişemeyeceksin. Şunu iyi belle: Mario’yu bu vücut ve bu suratla kandıramazsın. Bu genç ve kaba sütçü bana metelik vermiyebilir.. Ama bak ondan çocuğun olursa..

Oynadıkları oyunun dışında da birbirlerine aynı ezenlerin yaklaştığı gibi yaklaşıp ötekileştirmektedirler. Claire aralarında geçen tartışma esnasında; … sen de benim gibisin. Sen de eksik eteksin. Sokaktan bir sütçü geçti mi, allak bullak oluyorsun diyerek hem kendisini hem de kardeşini belki de evdeki bayandan daha fazla aşağılamaktadır.

Bayanı öldürmekle ilgili provaları diğer taraftan bayana ve kendilerine karşı iç döküşleri de içermektedir. Ezilen, madun olan, öteki olan hizmetçiler, evdeki iktidara karşı direnen kimlikler halindedirler ve aslında oynadıkları oyun da bir nevi kimlik oyunudur. Buradaki direniş sadece evdeki egemenlere karşı değil aynı zamanda egemenliğin diğer bir önemli simgesi olan kiliseye de karşı bir başkaldırıdır. Onunla ilgili olarak kendi kurdukları oyunları saatin çalmasıyla bölündükten sonra hizmetçi kardeşler arasında şöyle bir diyalog geçmektedir;

…

Solange: Dur hele. Madem ki öğrenmek istedin, dinle. Sana daha başka şeyler de anlatacağım. Kızkardeşinin kafasından neler geçtiğini, nasıl bir insan oldduğunu öğren. Hizmetçilerin ne biçim şeyler olduğunu da gör. Evet ben bayanı boğmak istedim.

Claire: Ahreti düşün! Ahreti düşün! Ölümden sonrasını düşün!

Solange: Ölümden sonra bir şey yok. Sıraların üzerine diz çökmekten usandım artık. Hani kilisede ben de pekala o başrahibelerin kırmızı kadifelerini giyebilir, günah çıkarmaya gelenlerin elmaslarından takıp takıştırabilirim. Hem daha soylu da davranabilirim. Bayancığımıza bak ne güzel acı çekiyor! Sürüp sürüştürerek ne güzel gözyaşları döküyor! Acı onu daha bir başkalaştırıyor, daha bir akça pakça yapıyor. Kocasının hırsız olduğunu öğrenince polislere kafa tuttu. Ama sevinçten eteklerinin zil çaldığı besbelliydi. Şimdi yüzüstü bırakılmış bir kadın. Şirin mi şirin. Acısına üzülen iki saygılı hizmetçi de kollarına girmiş ona destek oluyor. Mücevherlerinin ışığından, entarilerinin ve avizelerinin parlaklığından acısı nasıl da ışıldıyor! Claire, suçumun güzelliği bana kederimi unutturuyor. Sonunda evi de ateşe vereceğim.

Burada diğer bir taraftan kapitalizmin ezen konumundaki insanları ideal kadın formu uğruna ne kadar robotlaştırdığını da ima ediyorlar aslında. Çünkü evlerindeki gücün sahibi bayan (sözde olsa bile) acı çekerken soyluluktan ödün vermiyor. Kilise için de bir nevi benzer bir eleştiri geçerlidir. “ibadet” kisvesi altında da oradaki görevlilerden ibadet etmeye gelen insanlara kadar herkes asil görünmek için elinden geleni yapıyor. Bu yüzden ezilenler orada bir kez daha ezilmektedirler orada.  

Oyun içerisinde oyun oynayan hizmetçilerin oyunu çalar saatin çalmasıyla son bulmuştur ve bir kez daha bayanı öldürmeyi başaramamışlardır. Ancak Claire her ne olursa olsun bayanı öldürmeye kararlıdır. Bir yandan da Claire, Solange’a kıyasla daha yıkıcı, daha hırslı bir karakter olarak karşımıza çıkmaktadır. Çünkü Solange’ın yüzüne her baktığında hem kendi ezilmişliğini hem de onun ezilmişliğini gördüğü için daha fazla isyan ederek biran önce bu durumdan kurtulmayı istemektedir. Bayan eve geldiğinde kocası tutuklu olduğu için (yapmacık bir şekilde) üzgün olduğunu, artık eskisi gibi, parıltılı süslü şeyler giyemeyeceğini, daha sade bir kadın olacağından bahseder hatta artık yalnız kaldığı için değişeceğini bir erkeğin yokluğunda o varmış gibi daha güçlü olacağını, “kocası” nın yokluğunda onun katına yükselmeyi istediğini şu şekilde ifade etmektedir;

…

Bayan: Beni daha tanımadın. Bugüne dek kız kardeşin olsun, sen olsun hep sevgi ve özenle kuşatılmış, ıhlamurlarına ve dantelalarına gömülmüş bir kadın gördünüz. Ama ben hanidir şımarıklıklarımı bıraktım. Güçlüyüm artık. Savaşa hazırım. Zaten kocam idam edilecek falan değil. Ama benim de onun katına yükselmem gerek. Tezliğe, daha iyi görebilmek için de gereklilik duyuyorum. Bu tezlik sayesinde, sabahtan beri arşınladığım şu can pazarından da kurtulurum belki. Belki de bu tezlik sayesinde, evime esrarengiz casuslar yerleştiren o iblis polislerin kim olduğunu öğrenirim.         

Hatta kıyafet dolabını açarak hizmetçilere elbiselerinden verir ancak bunları bir lütuf olarak vermeyi elden bırakmayarak. Bu sırada tabi Claire bayan için hazırladığı zehirli ıhlamuru sürekli teklif etmesine rağmen bayan içmemektedir. Ancak bayanın dikkatini açık kalan telefonun çekmesi üzerine Claire’den eşinin serbest bırakıldığını öğrenir. Onu duyduğu zaman hizmetçiye verdiği kürkü alır ve evden çıkar. Yani eşinin çıkamayacağını düşünerek reddettiği bir dizi şaşalı eşyayı, eşinin çıktığını duyduğu an kabul ederek eski bayan olur. Burada bayanın hali aslında günümüz açısından da hala aynı duruma tekabül etmektedir. Şöyle ki, kadınlar tek başlarına bir birey olarak her daim yok sayılmışlardır, her zaman birilerine ya da bir şeylere bağımlı olarak ilişkilendirilmişlerdir. Bu arada bayanın evden hemen çıkması Claire’in hazırladığı zehirli ıhlamuru içmemesi üzerine iki hizmetçi arasında bir süre tartışma olur ve ardından saatin çalmasıyla yarım bıraktıkları oyunu yeniden tamamlaya çalışırlar. Artık burada kimliklerin mücadelesi sert bir şekilde daha kararlı bir şekilde başlamıştır. Ve en nihayetinde de gerçek anlamda öldürülemeyen tahakküm edenler, artık bu oyun içerisinde öldürülmüştür. Çünkü zehirli ıhlamuru içen Claire hem evdeki iktidar olan bayandan hem de kardeşine bakıp da gördüğü kendi ezilmişliğinden artık kurtulmuştur. Ölürken bile sınıfsal olarak düşmeden ölmüştür bayan, hem de en pahalı en gözde fincandan olmuştur ölümü. Solange da artık önceden deneyip de başaramadığı şeyi artık kendi kurgularında da olsa başarmıştır. O da hem iktidarın sahibi olan bayandan hem de kendi ötekiliğinden artık kurtulmuştur. Ve bayanın (Claire’in) ölümünden sonra ellerini kelepçeliymiş gibi önde çapraz tutması kendisini suçlu ilan etmesi anlamına gelmektedir. Ancak bilindiği üzere buradaki fail Solange değil, acımasız kapitalist sitemin bizzat kendisidir.    

SONUÇ

Donald E. Hall, Subjectivity adlı kitabında, kimliğin zorunlu olma halini şu şekilde açıklıyor, "içinde yaşadığımız çağda, otorite figürleri ve kurumlar genel olarak bizden kimliklerimizi açıklamamızı, onları ifade etmemizi ve yeniden düşünmemizi istemekteler (2004:1). Kendimizi sürekli bir kimliklendirme süreci içerisinde bulabiliyoruz. Bu kimlikler üzerinden kendimizi ve çoğu zaman ötekini tanımlıyoruz (aktaran Gürel 2012:19).

"Derrida bize göstermiştir ki, kimliklenme süreci çoğu zaman bir şeyleri dışarda bırakma ve iki kutup arasında şiddetli bir hiyerarşi kurma ile sonuçlanmaktadır, erkek/kadın vs." (1996:33) Yani, bir noktada öteki üzerinden kurulmaktadır, söz konusu kimliklenme süreci (aktaran Gürel 2012:23).

Yukardaki anekdotlarla da birlikte açıklanmaya çalışıldığı üzere kimlikler kendilerini performatif olarak karşıtlıklar üzerinden kurmaktadırlar. Bu karşıtlıklar da içerisinde doğal olarak tahakküm ve ezme – ezilme ilişkisini barındırmaktadırlar. Buradaki oyunda açıklamaya çalıştığımız üzere, burada kurgunun içerisinde bir kurgu ve ciddi bir direniş alanı vardır. Kapitalist sistemin evlerinde bulunan temsilcisine, egemen sınıf mensubundakilere karşı, kiliseye karşı ve ötekileştirilen kendi kimliklerine dahi başkaldırmışlardır. Ancak burada önemli olan noktalardan biri evdeki sistemi alaşağı ettikten sonra hizmetçilerin ikisinin de bu sistemi devam ettirmek, evdeki bayan olmak istemeleridir. Bunu bu kadar çok istemelerine rağmen ise kendi oyunları içerisinde bayanı gerçekten öldürmüşlerdir. Fakat sonunda Solange kendisini suçlu ilan etmek durumunda kalmıştır. Bu oyunda kimlikler sınıfsal, kültürel inşalarla ve söylemlerse adeta dans ederek karşıtlıklarıyla mücadele etmişlerdir.   

Kaynakça

Genet, J. (1990). Hizmetçiler. Nisan Yayınları: İstanbul

Gürel, E. (2012). Siber- alemde kimlik, cinsellik ve homonormatif izler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Bilgi Üniversitesi: İstanbul.

Altun, H. (2015). Toplumsal cinsiyet ve medya temsilleri. İçinde Yavuz, Ş. Cinsiyetin toplumsal inşası ve ötekilerin temsilinde karşı hegemonik bir olanak olarak sinemanın protez belleği (ss. 71-80) İstanbul: Heyamola Yayınları. 

Butler, Judith (2008) Cinsiyet belası: feminizm ve kimliğin altüst edilmesi. İstanbul: Metis Yayınları.

*Mersin Üniversitesi Kadın Araştırmaları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi

BİR AYNA OKUMASI OLARAK HİZMETÇİLER : TERS ASLINDA GERÇEK MİDİR?

                                                                                                   Işıl Kızılırmak

Giriş

Hizmetçiler, hikayesi ve kavrayışıyla bir ötekinin, Jean Genet’in; sınıf, cinsiyet, din üzerinden iktidar örüntülerine ve ölüm mefhumuna odaklanan oyunudur. Kimliğini iktidarın müdahale ettiği her alanda mücadeleyle, onun bir karşıtı olarak inşa eden Genet, Hizmetçiler oyununda da kimliğin kurgusallığını ve değişebilirliğini anlatır. İki hizmetçi kızkardeş Solange ve Claire’ın evin Bayan’ını öldürerek kölece hayatlarına son vermeye karar verişleri etrafında dönen provalar, temsiller, taklitlerle süren oyun kimliklerin gerçekliğini sorgulama amacındadır: Kim hizmetçi, kim Bayan’dır, kim Solange, kim Claire’dir? Sürekli birbirlerinin yerine geçmeleri sıradan provalardan mı ibarettir yoksa bu geçişler aynı zamanda kimliğin dönüşümü üzerinden, varsayılan gerçekliğin bulanıklaşmasını mı sağlamaktadır? Bayan’ın kocasının hırsızlıktan hüküm giymesini sağlayacak bir plan kuran Claire ve Solange artık sıranın Bayan’a geldiğini düşündüklerinden onu öldürmek için provalar yaparlar. Claire’ın Bayan, Solange’ın Clarie olduğu bu provalar, herkesin her an bir diğerine ya da kendine dönüşüne açık bir kurguya sahiptir. Kimliği; sınıf,  cinsiyet ve din tahakkümünün de sorgulandığı diyaloglar üzerinden, hem bu örüntülerle ideolojik olarak inşa edilen hem de bir diğerinin bozumuyla, karşıtlık üzerinden tamamlanmaya olanak tanıyan, sınırsız dönüşüme açık bir mefhum olarak okumak mümkündür. 

Metindeki kimlik dönüşümlerini temellendiren kavramlardan biri olan, toplumsal cinsiyet, iktidarın işleyişini kavramak ve yeniden üretmek açısından önemli bir role sahiptir. Zira iktidarın meşrulaştırılması toplumsal cinsiyetin meşrulaştırılmasıyla da temellenir; toplumsal cinsiyetin yeniden üretiminin iktidarın yeniden üretimiyle ilişkili olduğu gibi. Bu kavramı en temel haliyle, “cinsiyeti olan bir beden zorla kabul ettirilmiş bir kategori” olarak tanımlamak mümkündür (Scott, 2007:11). Tüm karakterlerin pratiklerine sızmış olan heteroseksüel toplumun kurulabilmesi için Wittig,,her düzeyde öteki/farklıya ihtiyaç duyduğunu; heteroseksüel toplumun öteki olmadan ekonomik, simgesel, dilsel ya da politik olarak işleyemeyeceğini ve tüm eşcinselleri, tüm kadınları, pek çok erkeklik kategorisini, hemen hemen tüm ötekileri ezerek tahakküm kurduğu söyler (Wittig, 2012:60-61) Faugeron ve Robert de farklılık kurmanın ve onu kontrol altına almanın temelde normatif bir eylem olduğundan bir iktidar eylemi olarak yorumlanması gerektiğini savlayarak  “herkes bir diğerini farklı olarak göstermeye çalışır. Ama herkes bunu beceremez. Bunu başarabilmek için toplumsal olarak egemen olmak gerekir” derler (akt. Wittig, 2012:61).

Bir diğerinin karşıtı olarak, farklı/öteki olarak da kurulan kimlik inşasının dönüşümü metnin temel odağıdır. Hizmetçiler, okurunu değişen, başkalaşan ve çatışan kimlikler üzerinden tartışmaya davet eder. Metnin iki ana karakterinden başlamak üzere ‘Kadın kim? Kadın kimliği nasıl inşa edilir? Sınırları nelerdir?’ sorularını da hem sorar hem de yanıt arar, bunu yaparken kimliğin gerçekliğini de sorgulamaya açar. Butler, gerçek ve gerçek dışılığın ayrımının belirsizleştiği noktada cinsiyet kategorilerini tartışmaya açmak konusunda şöyle der;

 “gerçek addettiğimiz, toplumsal cinsiyete dair doğallaştırılmış bilgi olarak başvurduğumuzun aslında değiştirilebilecek ve üzerinde oynanabilecek bir gerçek olduğunu kavramamıza sebep olur. Adı ister altüst ediş, ister başka bir şey olsun. Bu kavrayış kendi bir başına bir siyasi devrim olmayabilir, fakat insanın neyin mümkün ve gerçek olduğuna dair görüşlerinde köklü bir değişim olmadıkça siyasi devrim mümkün değildir. Kimi zaman bu değişim, açıkça kuramsallaştırılmalarından önce ortaya çıkan ve bizi temel kategorilerimizi baştan düşünmeye iten bazı tür pratiklerin sonucu olarak gerçekleşir: Toplumsal cinsiyet nedir, nasıl üretilir ve yeniden üretilir, imkanları nelerdir? Bu noktada tortulaştırılmış ve şeyleştirilmiş toplumsal cinsiyet ‘gerçekliği’ alanın farklı, üstelik daha az şiddet içeren bir şekilde yeniden kurulabileceği kavranır” (2012:28-29).

Toplumsal cinsiyetin kişiye kimlik atamak konusundaki rolünü idrak edilme edimi üzerinden okuyan Butler, “Kimliğin kendi içinde özdeş, değişmez, tutarlı olduğu sanısı toplumsal cinsiyet kavrayışıyla ilgilidir zira kişilerin idrak edilebilirliği toplumsal cinsiyetin idrak edilişiyle gerçekleşir” der. (2012:65) Ancak bu kavrayış, kimliğin güvenceli konumu nedeniyle kişi mefhumunu sorgulatabilme potansiyelini de barındırmaktadır: “Kimlik onu istikrarlı kılan cinsiyet, toplumsal cinsiyet ve cinsellik üzerinden güvenceye alındığı müddetçe kişi gibi görünen fakat kişilerin tanımlanmasını, kültürel olarak idrak edilmeyi sağlayan toplumsal cinsiyet normlarına uymayan, toplumsal cinsiyeti ‘tutarsız’ ya ada ‘süreksiz’ olan varlıkların kültürel alanda belirmeleriyle ‘kişi’ mefhumunun ta kendisi şüpheli bir mefhum oluverir” (Butler,2012: 66)

Solange ve Claire’in kurtuluş planı ışığında, iktidar örüntülerinin kimliği belirlemedeki tahakkümünü kırabilmeyi, Wittig’in heteroseksüel düzenin farklı –ancak etkileşimli- alanlar üzerinden kimliği inşa etmedeki ve kendi gerçekliğini yaratmadaki rolünü tartışan, bir kavramlar bulutu haline dönüşen günlük dil pratikleri de dahil olmak üzere değişim önerisiyle tartışmak mümkündür:

 “… Artık bizim için sınıf olarak, düşünce ve dil kategorileri olarak ne kadın, ne erkek var olabilir; politik, ekonomik ve ideolojik açıdan yok olmak zorundadırlar. Eğer biz, lezbiyenler ve eşcinseller, kendimiz hakkında kadın ve erkek demeye devam edersek, heteroseksüelliğin muhafazasına katkıda bulunmuş oluruz. Eminim ki ekonomik ve politik bir değişim, bu dil kategorilerinin önemini azaltmayacaktır. Kölenin bedelini ödeyebilir miyiz? Kadın neden farklıdır? Beyaz, efendi, erkek kelimelerini kullanmaya devam edecek miyiz? Ekonomik ilişkilerin değişimi yeterli değildir. Anahtar kavramların ayni bizim için stratejik olan kavramların değişimini sağlamamız gerekir” (Wittig, 2012:61-62)

Butler ise kimliğin inşası ile toplumsal cinsiyetin ve cinselliğin kurgusallığı arasındaki etkileşimi tartışarak; toplumsal cinsiyet ile cinsellik arasındaki ilişkiye dair feminist görüşün, cinsiyetçi görüşün işlemekte olduğu kabulü ve buna rağmen karşı gelişiyle birlikte; toplumsal cinsiyetin tasfiye edilip muğlaklaştırılmasını ve bu yolla toplumsal cinsiyetin kadınların tabi kılınmasının işareti olma işlevi yitireceğini savunması gerektiğini savlar (2012:18).

İktidar Örüntüleri Gölgesinde Kimliğin Gerçekliğinin Sorgulanması

Metnin temel söylem ve tartışmaları, Claire ve Solange’ın evin Bayan’ını öldürmek için yaptıkları provalarda yoğunlaşmaktadır. Zira, tavan arasına sıkışarak sürdürdükleri köleleştirilmiş hayatın sona erdirilmesi gereken tüketici bir var olma hali olduğunu hem kavrayıp hem reddeden Hizmetçiler, bu provalar sırasında hem kendileri, hem birbirleri, hem efendileri; hem katil hem de kurbandırlar. Evin Bayan’ı ve kocasının varsıl hayatları karşısında emeklerinin değersizleştirilmesine öfkelidirler. Diğer yandan Bayan ise sıklıkla onlar için yaptığı fedakarlıkları - ki, bir kriz anında hediye ettiği kürkü dakikalar sonra geri alıp giymekte cisimleşen bir fedakarlıktır söz ettiği- dillendirmektedir. Ancak Bayan’ın fedakarlık nutuklarına inanmakla kendilerini “koltuklarını sevdiği kadar”  sevdiğini kabul etmek arasında gidip gelen Hizmetçiler, yıkmaya çalıştıkları bir sınırın kenarında durmaktadırlar. Bayan’ın onlara sahip çıkıp, onları benimsemiş olduğu herkes açısından su götürmez bir gerçektir çünkü onlar ailesizdir. Ailesizlik ise kimsesizlik demektir; özellikle söz konusu olan iki yoksul genç kadın ise düzen, bu yokluğun giderilmesi için eksik tahakkümü kuracak ve bu yokluktan kendine pay çıkaracak bir kurtarıcının şart olduğuna işaret eder. Bu açıdan metin, heteronormatif düzen içinde, aile kavramının kadın üzerinde/n kurulan tahakkümüne, olmazsa olmaz bir gereklilik olarak algılandığına dikkat çekmekte, düzenin eksik olan biyolojik bağın boşluğunu aynı biçimde doldurulacağını da örneklemektedir. Aile olmak – gerçek ya da değil- kadının bedeni, emeği, fikri üzerinde sınırsız bir iktidar ve sömürü kurma halidir. İktidarın toplumsal cinsiyet rolleri üzerindeki etkisini ve ilişkisini tartıştığı Toplumsal Cinsiyet ve İktidar kitabında Connell, ailenin; işyeri, sokak, kurumlar ve devlet ile birlikte kadın - erkek ikili karşıtlığının temelindeki emek, iktidar ve kateksis* ana yapılarının işlerliğini ve devamlılığını sağlarken, eril tahakkümün hüküm sürdüğü cinsiyet rejimlerini oluşturduğunu savlar (1998: 165-184). Peki ya “yavrular”ına sahip çıkıp, onları kollayan Bayan olmasaydı Solange ve Claire’in durumu ne olurdu? Kuşkusuz, Bayan için rahat yataklar kabartırken, kendileri tavan arasında ona dua ediyor olmazlardı, onun eski giysilerini prensesler gibi kuşanamaz, dua töreninde hemen yanında oturabilmek şerefine erişemezlerdi. Bunlar en az Solange ve Claire ya da bir başka köle olmasa Bayan’ın başı üzerinde taşıdığı halenin tuzla buz olacağı kadar kesin gerçeklerdir.

Hizmetçiler varsıllığa, yoksulluğa; içinde yetiştikleri karşıtlıklara, bu karşıtların nesneleri olarak kendilerine karşı da yıkıcıdırlar. Gerçeğin her an hem çok net hem çok muğlak olduğu metinde bu iki karakter muğlaklığın sınırında gezinirken ezilenin bilincinden de mahrum kalırlar. Bu yüzdendir ki,  Claire ve Solange’ın hiçleştirilmeden doğan öfkeyi paylaşırken; birbirleri üzerinde, yaşın, abla-kardeşliğin hiyerarşinden ya da daha akıllı/becerikli olma iddiasından beslenen bir iktidar kurma arayışında oldukları da söylenebilir. Bu iktidar arayışının, sınıfsal açıdan sıklıkla ezilenin rekabetine dönüşen ve asıl düşmana yönelmesi gereken öfkeyi sönümlendiren tarihsel bir hataya gönderme yaptığı da görülebilir: “Kölelerin sevgisi böyledir. Birbirlerini sevmezler” (Genet, 1990: 31) Bayan’ı öldürme provalarında öfke ve yok etme potansiyelini birbirlerine yansıtabilmeleri de aynı damardan beslenmektedir. Heteronormatif düzenin bir ötekine duyduğu ihtiyaçla temellenebileceğini savlayan Wittig, cinsiyeti sınıf algısıyla birlikte kavrar, var olan nesneleşme sürecinin özneleşmeye dönüşmesi olanağının ancak ezilmenin bilincinin yerleşmesiyle mümkün olduğunu söyler.  Ona göre, toplumsal ilişkilerin ürünü olan kadın olan aynı zamanda bir sınıftır da. Ancak sınıf olarak var olabilmesi, mit olan kadını yıkabilmesiyle mümkündür. Kadın ezilmesinin bilinci ile ezilmenin nesnesi olmaktan sıyrılarak özne konumu kurabilir. Sınıf bilinci, yabancılaşmanın etkisinden kurtularak özneleşmeyi sağlayabilmek açısından önemlidir. Kadın ve erkeğin siyasal karşıtlıklar olarak var olduğu kavrayışından hareketle, erkek kimliğinin ezen kadın kimliğininse ezilen sınıfa denk düşen, örtülü doğallaştırılmış kimlikler olduğunu savlar. Bu karşıtlıklar tahakkümünü yıkacak olan ezilme bilinci ise “sadece ezilmeye karşı bir tepki  (mücadele) değildir. Aynı zamanda, toplumsal dünyanın kavramsal olarak yeniden değerlendirilmesi, ezilişin bakış açısından oluşturulmuş yeni kavramlarla yeniden düzenlenmesidir” (2013: 50-51)

Net bir tarihsel döneme işaret etmese de –İhtilal zamanı sonrası ifadesi dışında-, metni “kapitalist toplumun aileye ve onu meşrulaştıran ideolojiye dayanması” (Wolf, 2009:39) bağlamında okumak mümkündür. Wolf, bu ideolojik ilkelerin tek işlevinin aileyi pekiştirmek olmadığını, işçiler ve ezilenler arasındaki ayrımı belirleyen ve denetleyen gerici cinsel fikirleri de ürettiğini söyler. Metindeki aile mefhumu ve cinsel arzu ve pratiklerin temsilleri “kapitalizmin cinsel kimlikleri yaratması –ve onlara yaptığı baskı- genelde ölümcül olduğu ortaya çıkan ayrımları yaratmıştır. İnsanların cinsel kimlikleri tarafından ezilmediği hatta tanımlanmadığı bir toplumda insanlar tam özgürleşmiş bir cinsellik geliştirebilecektir” (Wolf, 2009:39) savıyla değerlendirildiğinde, Hizmetçiler açısından mümkün bir kurtuluş projesi için tartışma zemini yaratılabileceği de söylenebilir.

Metin varsıl ve yoksulun, sahip ve hizmetçinin; ezen ve ezilenin kimliğine dair sorgulamalar içerir. Bu sorgulamalar, muğlaklaşan bir kavrayışla, Hizmetçiler’in hikayenin kurgulayanı olmak için adım atmalarında ete kemiğe bürünür. Öyle ki, Solange, Claire’in ihbarlarıyla hırsızlıktan hüküm giyen kocanın parasına/mülküne sahip olmak istediğinde bu suçun gerçekliğinin bilincindedir. Bu bilme hali bizi tarihin en yakıcı sorularından birine yanıt aramaya yöneltir: Eğer Bayan ve kocası hırsız değillerse Claire ve Solange neden yoksuldur? Onlar refah içinde yaşarken diğerleri neden tavan arasına sıkışabilmek için sabahtan akşama değin kölece işe koşulmaktadır? Hırsızlıktan hüküm giymiş birinin kefaletle salıverilmesindeki ironi de gösterir ki, bu düzende “adalet maskaraya çevrilmiştir, bu düpedüz halkı küçümsemektir”(Genet, 1990: 29)

Metinde din, ezilene karşı kullanılan bir sömürü aracı olarak temsil edilerek asıl işlevine bürünmüştür. İnanç, günah kabul edilen işlere bulaşanların kilisenin temizleme gücüne sığınarak günahlarının bedelini parayla ödeyip arınabildiği;  ezilenin ise kurtuluşu ezenin tahakkümünün sürekliliği için dua etmekte bulduğu bir kavrayış halidir. Ezen lehine dönen çark ezilene, öteki dünyada bugünkünden rahat ve huzurlu olmasının yolunun bugün ezene hizmet etmekten geçtiğini öğütler. Hizmetçi havagazı fırınını tutuştururken, kutsal olan sunağın mumları yakar. Oysa ne kilise, ne rahibeler ne de günah çıkarma odalarının daimi misafirleri varsıllar kutsaldır. Metin kutsallığı ezilmişliğinin ayrıcalığıyla Hizmetçiler’e de atfetmezken, kavramın anlamlarını da tartışmaya çağırır. Bu bağlamda, Solange’ın başkaldırısının dinin ezilen üzerindeki gücüne duyduğu sorgulamadan beslendiğini de söylemek mümkündür: “Ölümden sonra hiçbir şey yok. Sıraların üzerinde diz çökmekten usandım artık.” (Genet, 1990: 27). Dini tahakkümün sınır çizme işlevi sadece sınıfsal açıdan ezen ezilen kimliklerinin sürekliliğini ilahileştiren bir noktada çıkmaz karşımıza; metnin ana direklerinden olan kimlik dönüşümlerinin temel kısıtlarından biri dinin/dinlerin heteronormatif olmayanı günah saymalarıdır. Erkeğin mutlak iktidar olduğu kadın-erkek ilişkileri doğal, tanrısal ve normal olandır. Dinin cinsiyet ve cinsellik üzerindeki baskısı, çizdiği sınırlar metinde –doğrudan etkiye değinilmese de- kimliklerin sınır ihlalleriyle yeniden kurgulanışı üzerinden sorgulanır.

Basılamayan Sınır Taşları: Norm Dışı Cinsel Arzu

Metin boyunca, karakterlerin cinsel arzularının sıklıkla odak değiştirdiği ve farklı kişi ve cinslere yöneldiğini söylemek mümkündür. Claire ve Solange’ın çekişmelerine konu olan sütçü Mario ve Bayan’ın kocası her ikisi için de benzer cinsel pratiklerin yaşandığı erkeklerdir. Yine evin Bayan’ı -sıklıkla dönüşen kişilikler nedeniyle net bir ağırlık yüklenememekle birlikte, Solange açısından Bayan’a duyulan tutku ve nefretin birbirini besler şekilde baskın olduğunu söylemek mümkündür- her ikisi için de bir cinsel arzu nesnesidir.  Kocasına bağlığını sık sık dile getirmekle birlikte evin Bayan’ı da Solange ve Claire’e karşı göndermeler ve talepkarlık içindedir. Solange ve Claire’in kardeşlikten doğduğu var sayılan bedensel yakınlık kurabilme halinin ikisi arasındaki cinsel arzuya işaret ettiği zamanlar da vardır. Bu açıdan, kimliklerin birbirinin yerine geçmesi, değişip dönüşmesi, taklit ve yansıtmanın etkisi bir yanıyla çok karmaşık bir yanıyla net bir tablo sunar; beden ve kimlikle birlikte/gibi cinsel arzu ve pratikler de inşa edilir.

Bayan’a duyulan cinsel arzunun erişilemeyen bir hayranlıkla açığa çıkması sadece sınıfsal bir ayrıma, bir eşit olamama haline denk düşmez. Aynı koşullarda yaşayan kocayla pratiğe evrilen arzunun, Bayan söz konusu olduğunda havada asılı bir talebe dönüşmesi onun kadınlığındandır. Kocayla ya da sütçüyle sürdürülen ilişkide failliğin erkekte olduğunu düşünmek mümkündür; erkekler Clarie’e yaptıklarını Solange’a da yapmakta; Solange’a söylediklerini Caliere’e de söylemektedirler. Eylem erkeğin elindedir. Metin, örtük biçimde, kadının cinsel nesneleştirme sürecine göndermelerde bulunur. MacKinnon bu nesneleşme hali için, “eylemi sözcükle, inşayı ifadeyle, algılamayı zorlamayla, miti gerçeklikle birleştirir. Erkek, kadını becerir; özne, nesneyi etkin kılar” der ( akt. Scott, 2007: 16). Heteronormatif çağrı, cinsel arzunun pratiğe dönüşememesini, kimliklerin bu sınır taşında dönüşüme uğrayamayışına neden olur. Zira, “heteronormativite sadece zorunlu, doğallaştırılmış heteroseksüelliği içermez; aynı zamanda kadın- erkek ikili karşıtlığına dayanan ve bunun dışında kalanları sistemden dışlayan bir biyolojik ve toplumsal cinsiyet algısını yeniden üretir”  (Çakırlar, Delice, 2012:11).

Normatif olmayan cinsel pratiklerin toplumsal cinsiyetin istikrarını nasıl yapılandırdığını, nasıl kimi pratiklerin nasıl olup da kadın ve erkek ne sorularını uyandırdığını tartıştığı Cinsiyet Belası isimli kitabında Butler, normatif kavramını belli tür toplumsal cinsiyet ideallerinin olağan şiddetini betimlemek için de kullanır  (2012:26).

Bayan’ın ve yer değiştirmelerle Claire’in ya da Solange’ın bedenine yönelen arzu ve talebin eyleme dönüşememesi -varlığının reddine sebep olmasa da- sürdürülebilir olarak görülmemektedir. Aynı şekilde Bayan’ın hizmetçilerine, hizmetçi kardeşlerin birbirlerinin bedenlerine duyduğu yönelime evlatlık ya da kardeşlik ilişkisiyle ket vurulduğunu, ötelendiğini söylemek mümkündür. Karakterler açısından, düzen dışı bağlarla kurulmuş olsa da (evlilik dışı ilişki ya da iki kardeşin aynı erkeklerle ilişki içinde olması gibi) heteroseksüel ilişki tercih edilen olurken, norm dışı sayılan lezbiyenliğin ve biseksüelliğin sınır taşı olarak görüldüğünü söylemek mümkündür. İhlal edilmede zorlanılan bu sınırlar, kadın kimliğin erkeğin karşıtı ve bir bakıma eşi olarak inşa edilmesiyle çizilir. Butler ise bu konudaki atfın tek başına toplumsal cinsiyete yöneltilemeyeceğini ifade ederek, “toplumsal cinsiyet ifadelerinin ardında bir toplumsal cinsiyet kimliği yatmaz; o kimlik tam da kendisinin birer sonucu olduğu söylenen dışa vurumlar, ifadeler tarafından performatif olarak kurulur” der ve kimliğin performatif inşasını tartışır. (Butler, 2012:77)

Metin, okuruna bir yandan sınırlar ve ihlal etmedeki çekinikliği anlatırken bir yanda da,  kimliği inşa eden ideolojik örüntülerin cilasını kazıyarak bu riyakar sınırları yıkmanın yollarını tartışır. Pek çok yeniden inşa potansiyeli bulunduran kimlik geçişleri/dönüşümlerinin kaynağında, norm dışı kabul edilen cinsel arzunun büyük basıncı olduğunu söylemek mümkündür. Wittig, bu basınç ve sürekli çelişki halinin sona ermesinin ancak, zorunlu heteroseksüelliğin devrilmesiyle mümkün olacağını savlar, çünkü kişi ancak o zaman “cinsiyet zincirlerinden kurtulacaktır” ( akt. Butler, 2012:69)

Hizmetçiler’in işçi kadınlar olarak tahakkümün her biçimiyle yüzleştikleri pratiklerini, MacKinnon’un “emeğin Marksist açıdan taşıdığı değerle, cinselliğin feminizm açısından taşıdığı değerin aynı olduğu, bu kavramların kişinin en çok kendisine ait olan ama en fazla elinden alınana” işaret ettiği (akt. Scott, 2007: 16) savıyla değerlendirdiğimizde kendisinin olanın bir başkasının inşasına hizmet ettiğini söylemek mümkündür; her açıdan bir devirdir bu.  

Bozup Tamir Ederek İnşa Edilen Bir Mefhum Olarak Kimlik

Claire ve Solange’ın farklı kimliklere büründükleri provalar sırasındaki rol değişimleri var olanın yer değiştirmesine değil kimliğin bir rol olduğuna dikkat çeker. Bir diğerinin karşıtı olmak üzerinden de şekillenebilen inşa, sınırlar ve sınır ihlalleri, çatışmalar ve uzlaşılar kimliğin kurgusallığında temellenir.  Kimliklerin dönüşürken muğlaklaşmasıyla metin, kadın kim erkek kim, ezen ezilen kim, kimlikleri nasıl oluşur, sınırlar nasıl çizilir, ne kadar gerçek ve değişmezlerdir sorularını da yönlendirmektedir. Bayan’a dönüşen Claire, Claire’e dönüşen Solange, Solange olan Claire’in temsillerinden görürüz ki; kimlik, giyilebilen, o olabilen/olunabilen, itilip yok sayılabilen, sınırsız değişim potansiyeli barındıran bir inşa halidir. Claire’ın Bayan olarak hükmeden olma, Solange iken kurban olma; Solange ‘ın hizmetçi iken Bayan’a karşı cinsel arzu duyma, Claire iken Solange’ı yok edecek öfkeyi barındırma, kendisi iken sütçüye aşık olma ihtimali ve imkanı vardır. Herkes kurbanken katil, ezilenken ezen, kardeşken kadın, aşıkken maktül olma sınırındadır; sınırın aşılması ise ancak kimliğin varlığını sorgulamak, dilediğince tekrar ya da reddedişle yeniden inşa etmekle mümkün görünmektedir.

Rollerin sürekli çapraşık hale bürünmesinin kaynağında, kimliğin karşıtlık örüntüleriyle inşası da vardır. Bu bağlamda, Claire’in öldürmeyi planladıkları Bayan’ı kendi kurbanları sanması, sadece sınıf bilincinden yoksun olmasıyla açıklanamaz. Solange’a “Ben aynaya bakar gibi senin yüzüne bakar, orada kurbanımızın açtığı yaraları görebilirim” der ve kurbanın ve failin kimliğini açık ederken, öyleyse kurban ve fail kim sorusunu da sorar. Kendilerini bir başkasının yüzünde görebilecek denli benzer performansları olan kurbanlar, kendilerini hiçleştireni kurban edebilir mi? Öyleyse, Bayan –eğer bu mümkünse ve hizmetçilerden bağımsız olarak-  sadece varsıllığa duyulan öfkenin değil, heteronormatif baskıyla oluşan çatışmanın da, yani iktidarın kurbanıdır.

Karakterlerin, kimlik değiştirirken ya da kendi kimliklerine sahipken sıraladıkları övgü ya da hakaretler hem oldukları hem de oldurdukları kimliğe yönelir. Bir başkasının kimliğine bürünme hali özünde; kendi kimliğini parçalama, tamamlama, yeniden yapmayı da barındırır. Oyun boyunca kadınlar birbirinin yerin geçer, herhangi bir erkek taklidi ya da drag performans yoktur. Ancak Genet’nin hizmetçilerin erkek oyuncularca sahnelenmesi yönündeki önerisi de hem kimliğin gerçekliğinin sorgulanmasına hem de dönüşüm potansiyeline ilişkin tartışma imkanları barındırır. Metni bu önerinin ışığında okumak, inşanın taklit ve performanslar üzerinden üretiminin yeniden değerlendirilmesine olanak sağlar.

Kurtuluşun Mümkünatı: Katil Kim? Kimdi Kurban?

Oyun boyunca, Solange, Claire’in Bayan’ın giysileri, evin eşyalarıyla odalarda gezmesini, gece turlarını, zorlu durumlarda apansız nükseden bitkinlik krizlerini; Claire ise kendisini hapse gönderebilecek işler yaparken onu yalnız bıraktığı, Bayan’a karşı çokça insafsız olduğu için Solange’ı suçlamaktadır. Çatışmanın temelindeki çelişkilerin farkında olmakla beraber, suçu ve yargılamayı birbirlerine yöneltirler. Bu anlarda hem kendilerinden azade hem de kendileridirler. Öfkenin muhattabı hem Hizmetçiler, hem de hizmetçilikleridir. Yapabilirliğe inanmak ve kimliği bunun üzerinden yapılandırmaya çalışmak, failliğin bulanıklaşmasına da neden olur. Bayan’ın kocasını cilvelerle ayarttıklarını düşünmeleri, durumu sömürünün kaçınılmaz olduğu bir düzlemden özgürce talep etmeye doğru çekmektedir. Bu dilediğini elde etmenin hakkı olduğunu düşünmek üzerinden bir meydan okumayı, hesaplaşmayı var ederken; bir yandan da kimliklerin yer değiştirip/yıkılacağı kurtuluş senaryosuna can suyu vermeyi sağlar.

Bayan’ın kocasının, üstelik ona açıkça bağlıyken, hırsızlıktan hüküm giymesini sağlamak; Bayan’ı öldürmek için bitip tükenmeyen (ama tüketen) provalar yapmak ve nihayet onu zehirlemeye karar vermek Solange ve Claire’in kurtuluş planlarıdır. Ve hatta planları başarısızlığa uğrayıp bilinmezliklerle dolu yolculuk kararları almaya çalışmaları da gösterir ki, kurtuluş var olanı terk etmeyi, yıkmayı, bozmayı da barındırır, hatta ancak bunlardan beslendiğinde gerçektir. Gücü yetmese de değiştirmeye çalışmak ve başarısız olmak da, eldekini yitirmekten çok daha fazlasını barındıran bir kurtuluş planı olarak okunabilir.

Oyunun sonunda Bayan, salıverilen kocasına kavuşmak için Hizmetçiler’i gerçeklikleri ile baş başa bırakarak evden ayrılır. Solange ve Claire’ın kurtuluş planları suya düşmüştür, üstelik planın efendiler tarafından anlaşılması ve cezalandırılmaları da mümkündür. Bayan’ı öldürmenin imkanı yok gibidir, bu yüzden provalara devam etmenin gerekliliğini sorgularlar. Bu sorgu kurban ve katilin kim olduğu sorusunu bir kere daha tartışmaya açar. Eğer öldürülmek istenen Bayan idiyse provanın lüzumu var mıdır, yok eğer prova ihmal edilmemesi gereken bir pratik ise öldürülmek istenen kimdir? Solange’ın büründüğü katil kimliği mi, Claire’in kurban Bayan kimliği mi ya da birbirlerini var eden temsiller olarak her ikisi de mi? Tükenmeyen çırpınmalar, çıkışsız yolların getirdiği noktada Hizmetçiler, hem kendileri hem birbirleridirler artık. Birbirlerine yönelen cinsel arzunun metin boyunca en net biçimde açığa çıktığı sonda Claire ve Solange, tahakküm örüntülerinin inşa ettiği ama onlardan azade iki kimlik olarak, birbirlerinin ve düzenin hem katili hem de kurbanıdırlar. Bu sonu - gerçekliğin inşasına dair tüm tartışmalara rağmen- ezenin tahakkümünün ezilenin bilincini yitirmesindeki rolü üzerinden ve iktidarın tüm örüntüleriyle ezenin varlığını sürdürmesine, tehlikenin ise bertaraf edilmesine hizmet ettiğine dair bir göndermeyle okumak mümkündür.

Sonuç

Hizmetçiler, kimliğin gerçekliği ve inşasının temelleri, dönüşmek açısından barındırdığı potansiyelinin tartışıldığı bir metindir. Anlatı boyunca, kimliğin inşasında iktidar örüntülerinin payına vurgu yapılırken, bu örüntülerin gerçekliği ve ilişkiselliği de tartışılır. Bir diğerinin karşıtı olmak üzerinden şekillenebilen inşa, sınırlar ve sınır ihlalleri, çatışmalar ve uzlaşılar kimliğin kurgusallığında temellenir. Birbirlerinin, kendilerinin, Bayan’larının yerine geçerek yaptıkları provalarda Hizmetçiler gösterir ki; kimlik, giyilebilen, o olabilen/olunabilen, itilip yok sayılabilen, sınırsız değişim potansiyeli barındıran bir inşa halidir. Ancak bu değişim, kimliğin varlığını sorgulamak, dilediğince tekrar ya da reddedişle yeniden inşa etmekle mümkün görünmektedir.

Bir öteki olarak Genet’in din, aile, burjuvazi mefhumlarına dair tutumunu düzen yıkıcı olarak tartıştırdığı metin, kimliğin boyun eğdiren/eğilmesi gereken bir bir süreklilik değil bozumla tamamlanabilecek bir performans hali olduğuna işaret eder. Metin ‘kimliği inşa eden nedir?’ sorusunu ‘kimliği inşa edenler gerçek midir?’ sorusuyla yanıtlar. Tüm kimlik ve ezberlerin, var oluş ve çatışmaların alt üst edildiği bir yüzleşme anlatısı olarak Hizmetçiler’in, önce eyleyebilmenin gücünü elinde bulunduranı devirmeyi savladığını söylemek mümkündür.

Kaynaklar

Genet, J. (1990). Hizmetçiler. İstanbul: Nisan Yayınları

Butler, J. (2012).Cinsiyet Belası. İstanbul: Metis Yayınları

Scott, W.J. (2007). Toplumsal Cinsiyet:Faydalı Bir Tarihsel Analiz Kategorisi. İstanbul: Agora Kitaplığı

Wittig, M. (2013). Straight Düşünce. İstanbul: Metis Yayınları

Connell, W.R. (1998). Toplumsal Cinsiyet ve İktidar Toplum, Kişi ve Cinsel Politika. İstanbul: Ayrıntı Yayınları

Çakırlar,C , Delice, S. (2012). “Giriş: Yerel ile Küresel Arasında Türkiye’de Cinsellik, Kültür ve Toplumsallık”. Cinsellik Muamması Türkiye’de Queer Kültür ve Muhalefet içinde (ss. 11-34), (Hazırlayanlar: Çakırlar,C , Delice, S).  İstanbul: Metis Yayınları

Wolf, S. (2012). Cinsellik ve Sosyalizm LGBT Özgürleşmesinin Tarihi, Politikası ve Teorisi. İstanbul: Sel Yayınları

Sancar, S. (2009). Erkeklik: İmkansız İktidar. İstanbul: Metis Yayınları

*Erkeklerin iktidar ilişkilerinden faydalanmalarını sağlayan toplumsal cinsiyet rejimini temellendiren bu yapıda emek; kadın ve erkeğin cinsiyet farkı gözetilerek farklı işlerde (yahut aynı işte farklı derecelerde, erkek lehine farklı şart ve imkanlarda) çalışılan; kadın genellikle ev yoğun, aile odaklı çalışmadan sorumlu kabul edilirken erkeğin başta ordu olmak üzere devlet kurumlarında yer alarak yeniden üretimini sağladıkları düzeni anlatır. Connell, bu cinsel iş bölümünü “belirli iş tiplerinin belirli insan kategorilerine bölüştürülmesidir ve bu bölüştürmenin daha sonraki bir pratiği kısıtlaması ölçüsünde bir toplumsal yapı” olarak açıklar (1998: 141). İktidar kavramı ise; toplumsal statü, ırk, sınıfsal konum, etnik aidiyetiyle şekillenen iktidar ilişkileri ile cinsiyete dayalı iktidar ilişkileriyle oluşan sarmala dikkat çeker. Otoritenin erkeklikle ilkişkisinin, yapının ana ekseni olduğunu savlayan Connell bu durumun “bazı erkek gruplarının sahip olduğu otoritenin yadsınması veya daha genel bir biçimde, temel toplumsal cinsiyet kategorileri içerisinde otorite ve merkezde olma hiyerarşilerininin kurulması” nedeniyle kimi zaman karmaşık ve çelişkili bir eksene doğru kayabildiğini söyler (1998:153). Kateksis ise, Connell’ın tüm toplumsal ilişkilerin duygusal – ve belki erotik boyutu – olduğu savından hareketle “bir kişinin başka bir kişiye duygusal bağlamını etrafında örgütlenen ilişkilerdir”. Connell’a göre, cinsel pratiklerin yönetilmesinde, başka yapılar da etkindir (1998:156) Bu bağlamda, kateksis kavramının cinsel arzuyu toplumsal cinsiyet denklemine katmayı hedeflediğini söylemek mümkündür. Sancar ise, kateksisin cinselliğin ve cinsel arzunun şekillendirdiği toplumsal ilişkilere vurgu yaptığını açıklar ve içinde bulunduğu toplumsal cinsiyet sistemi “kadınların boyun eğdirildiği, erkeklere tabi kılındığı bir yapıyı oluşturur ve sürekli kılar” der (2009:32).